چکيده:

به منظور بررسي اثر تنش خشکي و مقادير مختلف نيتروژن خاک بر ميزان جذب برخي عناصر غذايي ماکرو و ميکرو در گياه ذرت رقم 704، پژوهشي در سال زراعي 1383 با استفاده از آزمايش فاکتوريل در قالب طرح پايه بلوک هاي کامل تصادفي در 3 تکرار انجام گرفت. تيمارهاي آزمايشي عبارت بودند از مقادير 150، 300، 450، کيلوگرم در هر هکتار نيتروژن از منبع اوره (46 درصد) و تنش هاي رطوبتي شامل T0: آبياري مطلوب (آبياري معادل نياز آبي گياه)، T1: تنش در مرحله رويشي پيش از گرده افشاني و 50 درصد گلدهي T2: تنش رطوبتي در مرحله زايشي دو هفته قبل از ظهور گل نرو زماني که 50 درصد گل نر ظاهر شده است، T3: تنش رطوبتي در مرحله پر شدن دانه بلافاصله بعد از خاتمه گرده افشاني و انتهاي شيري شدن دانه. نياز آبي گياه و ميزان آب مورد نياز گياه با استفاده از تشت تبخير و روش FAO محاسبه شد. نتايج نشان داد کود نيتروژن در سطح احتمال 1% در ميزان جذب عناصر فسفر، نيتروژن، پتاس، منگنز، روي، آهن و مس موثر است. با افزايش کود نيتروژن ميزان جذب عناصر نيتروژن، پتاس، منگنز، روي، آهن و مس موثر است. با افزايش کود نيتروژن ميزان جذب عناصر نيتروژن، فسفر، پتاس و منگنز افزايش يافت اما جذب آهن کاهش يافت. از بين تيمارهاي مختلف اعمال تنش خشکي، تنش خشکي در مرحله دو هفته قبل از ظهور گل نر و هم زمان با 50% ظهور گل نر بيشترين اثر کاهشي را بر ميزان جذب عناصر نيتروژن، فسفر و پتاس بر جاي گذاشت و کمترين اثر مربوط به تيمار آبياري مطلوب بود. جذب پتاس، روي و مس با بروز تنش خشکي افزايش يافت اما تنش خشکي باعث کاهش جذب عنصر منگنز شد. جذب منگنز و آن با هم نسبت عکس داشت.
کلمات کليدي: ذرت، تنش خشکي، کود نيتروژن، جذب عناصر غذايي، عناصر ماکرو و ميکرو

مقدمه

تنش خشکي يکي از مهمترين و رايج ترين تنش هاي محيطي است که توليدات کشاورزي را با محدوديت روبرو ساخته و راندمان توليد را در مناطقي که با اين پديده مواجه هستند به شدت کاهش مي دهد (3). تنش خشکي علاوه بر اثر منفي بر روي عملکرد، باعث بروز يا تشديد ساير تنش ها مخصوصاً تنش کمبود عناصر غذايي براي گياه مي شود.
يکي از زيان بارترين اثرات تنش خشکي اختلال در روند جذب و تجمع عناصر غذايي است که علاوه بر تلفات کود، باعث کاهش عملکرد دانه و علوفه مي گردد (2، 3).
مکانيسم هاي جذب و انتقال عناصر غذايي در گياهان، مانند جريان توده اي، انتشار و يا جذب و انتقال به وسيله پديده اسمز همگي، تابعي از مقدار رطوبت موجود در خاک و ريشه است و در صورت کاهش رطوبت، شدت و مقدار جذب عناصر غذايي دستخوش تغيير و تحول ميگردد (27). اگرچه برخي از اين سيستم هاي انتقالي عناصر، نظير انتشار به مقدار رطوبت کمتري جهت جذب عناصر غذايي نيازمند بوده در اين راستا، با کاهش رطوبت تا آستانه بحراني، نيز روند جذب عناصر غذايي توسط ريشه ادامه مي يابد. ولي برخي ديگر از جمله جريان توده اي وابستگي زيادي به مقدار رطوبت دارند. در صورت کاهش رطوبت،عناصري که بوسيله اين جريان انتقال مي يابند، روند جذب منفي خواهد داشت(27 )
از آنجايي که گياه ذرت در دوره هاي مختلف رشد و نمو نيازهاي متفاوتي به عناصر غذايي دارد، اثر تنش خشکي نيز بر روند جذب و تجمع عناصر غذايي در اين دوره هاي مختلف رشدي متفاوت بوده و با افزايش نياز گياه در مرحله اي از رشد به عنصر غذايي، اثر تنش خشکي نيز در آن دوره بيشتر خواهد بود (21).
يکي از عوامل موثر در بهبود عملکرد، استفاده موثر از کود نيتروژن است (12). نيتروژن تاثير عميقي بر رشد گياه دارد و ذرت تمايل به جذب نيتروژن به صورت هاي نيترات و آمونيم را از خاک دارد (26، 13). آب ونيتروژن از عوامل عمده تعيين کننده سطح توليدات کشاورزي در جهان هستند (22).
ويتس و همکاران (29) اعلام کردند که عنصر نيتروژن مي تواند بر روي جذب ساير عناصر مانند پتاسيم، منيزيم، کلسيم، فسفر تاثير گذاشته و در مواردي باعث تشديد جذب بعضي عناصر مي گردد. واکنش گياه ذرت به نيتروژن بستگي به شرايط اقليمي، تامين آب، ظرفيت جذب نيتروژن توسط گياه ميزان نيتروژن قابل دسترس در خاک، و زمان و ميزان مصرف کود نيتروژن دارد (9).
جونز (17) از نتايج تحقيقات خود بر روي اثرات استرس خشکي بر ميزان جذب بعضي عناصر غذايي بيان نمود که دو فاکتور مهم در محدود کردن توليد ذرت در دنيا تنش آب و کمبود نيتروژن مي باشد. ايشان اظهار نمود که هر چه مقدار رطوبت خاک افزايش يابد. نيتروژن بيشتري به وسيله گياه جذب شده و همچنين جذب ساير عناصر مانند فسفر،پتاس، آهن، روي و ساير عناصر ارتباط نزديکي با ميزان رطوبت قابل دسترس گياه دارد.
مکانيسم هاي جذب وانتقال عناصر غذايي در گياهان، نظير، جريان توده اي، انتشار و يا جذب و انتقال به وسيله پديده اسمز همگي، کم و بيش تابعي از مقدار رطوبت موجود در خاک و ريشه مي باشد و در صورت نقصان رطوبت، شدت و مقدار جذب عناصر غذايي دستخوش تغيير و تحول ميگردد. اگرچه بعضي از اين سيستم هاي انتقالي عناصر، نظير انتشار، به مقدار رطوبت کمتري جهت جذب عناصر غذايي نيازمند بوده و دراين راستا، با کاهش رطوبت تا آستانه بحراني، باز هم، روند جذب و انتقال بعضي از عناصر غذايي توسط ريشه ادامه مي يابد. اما از سوي ديگر، جريان توده اي وابستگي زيادي به مقدار رطوبت داشته و در صورت کاهش رطوبت، عناصري که به وسيله اين جريان انتقال مي يابند، روند جذب منفي نشان مي دهند (27، 28).
از آنجائي که فراهم بودن يک عنصر براي گياه تحت تاثير ساير عناصر موجود و همچنين آب قابل دسترس قرار دارد (24). اين آزمايش با هدف بررسي اثر مقادير مختلف نيتروژن و دوره هاي مختلف تنش خشکي و بر همکنش آنها بر ميزان جذب عناصر غذايي ماکرو و ميکرو در گياه ذرت سينگل کراس 704 طراحي و اجرا گرديده است.

مواد و روش ها

اين آزمايش درسال 1383 در مزرعه پژوهشي دانشکده کشاورزي دانشگاه آزاد اسلامي فيروز آباد با طول جغرافيايي 36َ – 52 عرض جغرافيايي 52َ-28 و ارتفاع 1370 متر از سطح دريا انجام گرفت. قبل از انجام آزمايش از اعماق 30-0 و 60-30 سانتي متري خاک مزرعه نمونه برداري و مورد تجزيه فيزيکوشيميايي قرار گرفت و مشخص شد که بافت خاک شني لومي با اسيديته 1/67 نيتروژن کل خاک 6/0 درصد، فسفر 6 ميلي گرم در کيلوگرم خاک و پتاسيم قابل جذب 195 ميلي گرم بر کيلوگرم مي باشد. آزمايش به صورت فاکتوريل در قالب طرح پايه بلوک هاي کامل تصادفي در 3 تکرار انجام شد. فاکتورها شامل کود نيتروژن در مقادير (150، 30، 450) کيلوگرم نيتروژن از منبع اوره (46% نيتروژن) و سطوح آبياري شامل T0: آبياري تا انتهاي فصل رشد معادل نياز آبي گياه T1: تنش رطوبتي در مرحله رويشي پس از ظهور کامل برگ هشتم و برگ دهم V10 ، V8 T2,: تنش رطوبتي در مرحله زايشي دو هفته قبل از ظهور گل نر و زماني که 50 درصد گل نر ظاهر شده است T3(V15,Vt : تنش رطوبتي در مرحله پر شدن دانه بلافاصله بعد از خاتمه گرده افشاني و انتهاي شيري شدن دانه (R3,R1) بود. بذر ذرت سينگل کراس 704 از مرکز تحقيقات کشاورزي فارس تهيه شد.
نياز آبي گياه و ميزان آب مورد نياز گياه با استفاده از تشت تبخير و روش FAO محاسبه شد (5). بدين صورت که تبخير روزانه از تشت اندازه گيري و سپس با توجه به ضريب تشت و ضريب گياهي ميزان آب مورد نياز در هر مرحله از آبياري تعيين گرديد. محاسبه اين ميزان آب بر اساس کارايي 80% براي پخش آب در مزرعه و با توجه به نياز آبي هر تيمار محاسبه گرديد. آبياري کليه کرت ها توسط لوله پلي اتيلن انجام شد و حجم آب ورودي به کرت ها با کنتور کنترل شد. روش کاشت به صورت جوي و پشته و بافاصله بين رديف 75 سانتي متر و فاصله گياه روي رديف 18 سانتي متر با دشت کشت شد.هر کرت آزماشي شامل 8 خط به طول 10 متر بود که با احتساب 5/1 متر بين کرت ها (2 خط نکاشت) ايجاد پشته و قرار دادن پلاستيک در خاک تا عمق 70 سانتي متري از نفوذ آب به کرت مجاور جلوگيري به عمل آمد. زمين پژوهش پيش از کاشت آيش بوده و در پائيز شخم اوليه خورد و شخم مجدد، ديسک، تسطيح و زدن ماله و مرزبندي و کود پاشي در ارديبهشت ماه انجام گرفت. در اوايل خرداد زمين کرت بندي و خطوط کاشت با عبور ماشين بذر کار بدون آن که بذري بکارد در زمين ايجاد شد و بذور با دست کشت شدند. مصرف کود پايه به ميزان 150 کيلوگرم در هکتار کود فسفات از منبع سوپر فسفات تريپل و حدود 75 کيلوگرم کود نيتروژنه در هکتار از منبع اوره درزمين زراعي بود، مابقي کود نيتروژنه بر حسب تيمارهاي کودي به صورت سرک و به روش نواري در حدود 4 تا 6 برگي به زمين اضافه شد.
اولين آبياري پس از کاشت بذر در 15 خرداد ماه صورت گرفت و در طول آزمايش عمليات وجين و حذف علف هاي هرز و تنک با دست انجام شد و از سموم شيميايي استفاده نشد. برداشت آبان ماه انجام گرفت. جهت برآورد ميزان جذب عناصر غذايي، در پايان رشد رويشي و درفاصله زماني پايان گرده افشاني و شروع قهوه اي شدن ابريشم ها که شاخص سطح برگ در حداکثر مقدار خود است.گياهان موجود در يک مترمربع برداشت و بلافاصله به آزمايشگاه منتقل شدند. نمونه هاي گياهي پس از شست و شو با آب معمولي و آب مقطر کاملاً تميز شد. سپس نمونه ها در آون در درجه حرارت 70 درجه سانتي گراد براي مدت 48 ساعت قرار گرفتند تا خشک شوند و بعد آسياب گرديدند. براي اندازه گيري نيتروژن بعد از هضم با اسيد سولفوريک و اسيد سالسيليک و آب اکسيژنه نمونه به روش کجلدال تعيين گرديد. بعد قسمتي از نمونه ها در کوره الکتريکي در درجه حرارت 550 درجه سپس با اسيد کلريدريک 2 نرمال هضم و عناصر به شرح زير اندازه گيري شدند.
1-آهن، روي، مس و منگنز با استفاده از دستگاه جذب اتمي
2-پتاسيم با استفاده از دستگاه فيلم فتومتر
3-فسفر به روش کالريمتري با دستگاه اسپکتروفتو متر طول موج 880 نانومتر (1)
تجزيه واريانس و مقايسات ميانگين با استفاده از نرم افزار minitab در سطح 1% آماري انجام و رسم جداول با Harvard Graph انجام شد.

نتايج و بحث

عملکرد در اين آزمايش تحت تاثير اجزاء خود قرار گرفت. البته اجزا عملکرد تاثير يکساني بر عملکرد ايجاد نکردند. مطالعه ي حاضر نشان داد که عملکرد دانه تحت تاثير مقادير نيتروژن، سطوح مختلف تنش و اثرات متقابل آنها قرار گرفت (جدول 5).
همچنين اجزاء عملکرد دانه شامل: تعداد دانه و وزن دانه در سطح 1%معني دار بوده و تحت تاثير تنش رطوبتي و مقادير نيتروژن قرار گرفتند.(جدول5)تنش رطوبتي اثر بيشتري نسبت به کمبود نيتروژن بر عملکرد و اجزاء آن داشت.
تنش رطوبتي در مرحله رويشي (T1) حدود 17% نسبت به آبياري مطلوب (شاهد) کاهش عملکرد دانه را نشان مي دهد. که اين مورد، درخصوص بروز تنش در مرحله ظهور گل نر و 50% ظهور گل نر (T2)، حدود 23% کاهش عملکرد دانه را نشان مي دهد و در مرحله بعد از گرده افشاني و شيري شدن دانه حدود 9% کاهش عملکرد دانه را نشان داد.
تجزيه واريانس داده ها (جدول 1) نشان داد که اثرات تيمار نيتروژن و سطوح آبياري بر ميزان جذب عناصر نيتروژن، فسفر، پتاس و آهن در سطح احتمال 1% و منگنز در سطح احتمال 5% معني دار مي باشد اما روي ميزان جذب روي و مس اثر معني دار ندارد.
مقايسات ميانگين ها نشان داد (جدول 2) که با افزايش کود نيتروژن ميزان جذب عنصر نيتروژن، فسفر، پتاس و منگنز بوسيله گياه افزايش و جذب آهن کاهش يافته است. استال و همکاران (25) معتقدند که يکي از اثرات افزايش نيتروژن، افزايش جذب کاتيونها مي باشد. بنابراين جذب نيتروژن توسط گياه يک افزايش نسبي درميزان جذب عناصر غذايي ديگر در گياه بوجود مي آورد. از اثرات اصلي نيتروژن مي توان به افزايش فعاليت متابوليک گياه، تسريع اغلب فرآيندها و تغيير جذب گياه اشاره نمود. محققان مختلفي افزايش جذب فسفر، پتاس، و منگنز را توسط گياه در اثر کاربرد نيتروژن مورد تاکيد قرار داده اندکه با نتايج حاصل از اين آزمايش همخواني دارد (8، 10، 11، 23).
از آنجايي که ذرت نيتروژن را در شرايط اسيديته خنثي به دو فرم نيترات و آمونيم جذب مي کند، به نظر مي رسد که جذب کاتيوني و آنيوني ساير عناصر نيز بدليل جذب يک کاتيون و يک آنيون تشديد شده باشد (21).
مقايسه ميانگين تيمارهاي تنش (جدول 3) نشان داد که تفاوت معني دار بين ميزان جذب عناصر واثر اين تيمارها وجود دارد. در شرايط مناسب آبياري (T0) بالاترين مقدار نيتروژن توسط گياه جذب شده است.بعد از آن تيمار تنش در مرحله پر شدن دانه (T3) قرار دارد. کمترين جذب نيتروژن را در شرايط بروز تنش در مرحله گلدهي (T2) و دو هفته قبل از ظهور گل نر و همزمان با 50 درصد ظهور گل نر مشاهده شد. به نظر مي رسد که دراين مراحل ميزان جذب عنصر نيتروژن در گياه حداکثر است وجزء مراحل بحراني محسوب مي شود. تنش بشدت بر روي جذب نيتروژن تاثير داشته است. همين روند در خصوص عنصر فسفر نيز ديده مي شود. بررسي اثرات متقابل تيمار تنش و مقادير نيتروژن (جدول 4) نشان مي دهد که بروز تنش خشکي حتي با اضافه کردن کود نيتروژن و عليرغم اينکه باعث جذب مقداري نيتروژن و فسفر گرديده است، بطور کلي موجب کاهش جذب اين عناصر مي گردد.
تيمار بروز تنش خشکي درمرحله گلدهي (T2) در کليه سطوح نيتروژن کمترين ميانگين جذب را بخود اختصاص داده است. يکي ازاثرات تنش خشکي تعديل عمق توسعه ريشه و کاهش رشد آن است که در اين حالت رشد افقي کاهش و رشد عمودي ريشه بيشتر مي شود که رشد ريشه ارتباط مستقيم و تنگاتنگي با جذب عناصر فسفر و نيتروژن از خاک دارد (15). و بنظر مي رسد که يکي از دلايل تغيير جذب عناصر در اين پژوهش همين امر مي باشد.
نتايج تحقيقات محققان مختلف نيز نشان مي دهد که مرحله بحراني نياز گياه به فسفر که حدود 50% فسفر مورد نياز گياه جذب مي شود. مرحله قبل از ظهور گل تاجي تا اوائل پر شدن دانه است و مرحله بحراني جذب نيتروژن 10 تا 15 روز قبل و 25 تا 30 روز بعد از پيدايش گل نر اعلام شده است (2، 14، 20) تنش در اين مراحل بيشترين اثر را در جذب عناصر بر جاي مي گذارد.
نتايج جداول(3، 4) نشان مي دهد که بروز تنش خشکي نسبت به شاهد باعث افزايش جذب پتاس گرديده است. گزارشات محققان مختلف نيز اين مسئله را تاييد مي نمايد که جذب پتاس در هنگام تنش خشکي افزايش مي يابد آنها علت اين امر را مکانيسم جذب فعال اين يون دانسته اند. در هنگام تنش خشکي گياه، جهت افزايش مقاومت به خشکي خود بر خلاف پديده انتشار، با مصرف انرژي غلظت K+ را در ريشه و اندام هوائي بالا مي برد که افزايش جذب پتاسيم باعث تاثير مثبت در فتوسنتز، افزايش رشد و شاخص سطح برگ، تقويت سنتز NADPM و ATP، افزايش سرعت انتقال مواد ازته به دانه غلات، سنتز بيشتر پروتئين، تنظيم باز و بسته شدن روزنه، کاهش تعرق و مهمترين مسئله در هنگام تنش خشکي يعني افزايش جذب آب بوسيله گياه مي گردد (7، 16).
علت ديگري که محققين براي افزايش جذب پتاس در گياه پيشنهاد نموده اند آن است که در شرايط تنش خشکي، تر و خشک شدن متوالي و طولاني در خاک باعث رها شدن K+ از بين لايه هاي رسي شده و غلظت يون پتاسيم در خاک افزايش مي يابد که اين پديده جذب پتاسيم را بيشتر مي کند (18).
در مورد عنصر روي نيز روندي مشابه عنصر پتاس در گياه ديده مي شود،که اين روند درمورد عنصر مس نيز ديده ميشود اما تنش خشکي باعث کاهش جذب عنصر منگنز گرديده است، منگنز و آهن از نظر جذب توسط گياه رابطه عکس با يکديگر دارند يعني افزايش جذب منگنز باعث کاهش جذب آهن مي گردد (19). محققين بيان نموده اند که تنش آب فعاليت ريشه هاي پيرتر را متوقف مي کند و فقط نوک ريشه ها جذب عناصر غذايي را انجام مي دهند که کاتيون هاي دو ظرفيتي نسبت به يک ظرفيتي بيشتر جذب مي شوند و جذب آنيون ها نيز محدود مي گردد (28، 11، 19)، که نتايج اين تحقيق با نتايج کار ساير محققين همخواني دارد.
يکي از مهمترين پارامترهاي تاثيرگذاري تنش خشکي بر روند جذب وتحمل عناصر غذايي، مسئله نياز متفاوت گياه در دوره هاي مختلف رشدي به عناصر غذايي مي باشد، پس ضرورتاً، اثر تنش خشکي بر روند جذب و تجمع عناصر غذايي در اين دوره هاي رشدي متفاوت بوده و هر چه نياز گياه در فازي از رويش خود به عنصرخاصي زيادتر باشد، اثر تنش خشکي در آن دوره بيشتر تاثير گذار است، در گياه ذرت جذب عناصر ازت، فسفر، پتاس، منيزيم و ... در دوره هاي مختلف رشد، متغير گزارش شده است.نتايج تحقيقات نشان مي دهد که روند جذب و تجمع نيتروژن درگياه ذرت بدليل اهميت اين عنصر در متابوليسم رشد و نمو و همچنين پارامتر مهمي جهت توليد و ثبات عملکرد در مراحل اوليه رشد به شدت صورت مي گيرد و مقدار ازت درهنگام 7-5 برگي به 5-5/3 درصد کل ازت مي رسد، اين روند تجمع سريع ازت تا رسيدگي فيزيولوژيکي دانه ادامه دارد، تا شروع تشکيل دانه، 88 درصد ازت گياه جذب شده و تنها 12 درصد باقيمانده در مرحله تشکيل دانه ها جذب مي شود، در حد فاصل بين 75-25 روز بعد از سبز شدن65 درصد ازت جذب شده است. در موقع تشکيل دانه، ازت موجود در ساقه و برگ و چوب بلال به دانه انتقال مي يابد. همچنين روند جذب وتجمع فسفر با توجه به نياز گياه در دوره هاي مختلف، متفاوت گزارش شده است، 75-25 روز بعد از سبز شدن تقريباً 55 درصد فسفرمورد نياز ذرت جذب مي گردد، جذب اين عنصر در تمام طول دوره رشد، همگام با ذخيره شدن مواد خشک انجام مي شود، فسفر در هنگام تشکيل و پر شدن دانه ها، به اين اندام انتقال يافته و 75 درصد در دانه ها ذخيره مي گردد، بين ظهور گل تاجي و رسيدن دانه ها نيمي از فسفر مورد نياز گياه ذخيره مي شود. روند جذب پتاسيم در مراحل اوليه رشد، در مقايسه با تجمع ماده خشک گياه بسيار شديد مي باشد، به همين دليل است که در صورت کمبود پتاس، گياهان جوان ذرت آنرا نشان مي دهند. در ابتداي مرحله شيري شدن دانه ها حداکثر جذب پتاسيم در گياه اتفاق مي افتد و در هنگام رسيدگي دانه، 3/2 پتاس در برگ و 3/1 آن در دانه ها ذخيره گرديده است جذب پناسيم قبل از شروع تشکيل دانه ها صد درصد و به صورت کامل انجام گرديده و در مقايسه با عناصر ازت و فسفر، روند تجمع پتاس در گياه، 30 روز زودتر به حدکثر مقدار خود مي رسد، در نتيجه جذب پتاسيم چند هفته قبل از رسيدن گياه متوقف مي شود، مقدار جذب پتاسيم تقريباً معادل جذب ازت درگياه گزارش شده است.

منابع:

1-امامي ع. 1375. روش هاي تجزيه گياه، جلداول، موسسه تحقيقات خاک و آب، نشريه شماره 982.
2-ايران نژاد، ح. 1370. تاثير مواد غذايي در افزايش کميت و کيفيت محصول ذرت دانه اي، نشريه زيتون، صفحه 16 تا 19.
3-بنزيگر م.، ح.ام. ادميدز و د بک رمم بلون. 1383. اصلاح ذرت براي تحمل به تنش خشکي و نيتروژن (ترجمه رجب چوگان). انتشارات وزارت جهاد کشاورزي، 95 صفحه.
4-ملکوتي م. و ع. ح. رياضي همداني. 1370. کودها و حاصلخيزي خاک. انتشارات نشر دانشگاه تهران، 801 صفحه.
5-کونکا آر اچ. 1372. اصول طراحي سيستم هاي آبياري (ترجمه امين عليزاده). انتشارات آستان قدس، دانشگاه امام رضا، 539 صفحه.
6-نوربخش ف. و م. کريميان اقبال، 1376. حاصلخيزي خاک. انتشارات غزل، 328 صفحه.

پي نوشت :

*- استاديار گروه کشاورزي دانشگاه آزاد اسلامي واحد فيروز آباد
**- استادموسسه تحقيقات بيوتکنولوژي کشاورزي، کرج
***- استاد دانشگاه آزاد اسلامي واحد علوم و تحقيقات تهران.

منبع:نشريه پژوهش در علوم کشاورزي جلد4 شماره1
/س