چکيده

به منظور بررسي اثرات تاريخ کاشت و سطوح مختلف کود نيتروژن بر ماده موثره و صفات مورد بررسي گياه بابونه آلماني در کشت بهاره در منطقه اصفهان، آزمايشي به صورت فاکتوريل در قالب طرح بلوک هاي کامل تصادفي در سه تکرار طي سال زراعي 84-83 در مزرعه تحقيقاتي دانشگاه آزاد اسلامي خوراسگان اجراء گرديد. تيمارهاي مورد بررسي در اين آزمايش شامل سه تاريخ کاشت 15 اسفند ماه، اول و 15 فروردين ماه و سه سطح کود نيتروژن شامل 75، 150 و 225 کيلوگرم کود اوره در هکتار بودند. تعداد گل، وزن تر گل و وزن خشک گل در سه چين، تعداد روز تا غنچه دهي، تعداد روز تا 50% گلدهي، تعداد روز تا 100% گلدهي، طول ساقه، تعداد ساقه، قطر ساقه، تعداد ساقه فرعي، تعداد پنجه، درصد اسانس و وزن اسانس از مهمترين صفات اندازه گيي شده در مطالعه حاضر بودند. نتايج تجزيه واريانس آزمايش نشان مي دهد که عامل تاريخ گاشت اثر بسيار معني داري (در سطح احتمال 1%) بر روي صفاتي همچون تعداد گل، وزن تر، وزن خشک، تعداد روز تا غنچه دهي، تعداد روز تا 50% گلدهي، تعداد روز تا 100% گلدهي، طول ساقه، قطر ساقه، تعداد ساقه فرعي،تعداد پنجه، درصد اسانس و وزن اسانس از مهمترين صفات اندازه گيري شده در مطالعه حاضر بودند. نتايج تجزيه واريانس آزمايش نشان مي دهد که عامل تاريخ کشت اثر بسيار معني داري (در سطح احتمال 1%) بر روي صفاتي همچون تعداد گل، وزن تر، وزن خشک، تعداد روز تا غنچه دهي ،تعداد روز تا 50% گلدهي، طول و قطر ساقه دارد. همچنين درصد اسانس تحت تاثير عامل تاريخ کاشت در مطالعه حاضر گرديد. به طور کلي نتايج آزمايش حاکي از آن است که تاخير در تاريخ کاشت تاثير معني داري بر تعداد ساقه، تعداد ساقه فرعي، تعداد پنجه، درصد اسانس و وزن اسانس ندارد. در رابطه با اثر عامل نيتروژن بر صفات مورد ارزيابي در تحقيق حاضر مشخص گرديد که تنها صفات تعداد روز تا 50% گلدهي و تعداد ساقه فرعي تحت تاثير (در سطح احتمال 5%) سطوح مخلف نيتروژن قرار گرفتند. بررسي اثر متقابل بين تاريخ کاشت و سطوح مختلف کود نيتروژن بر درصد اسانس و وزن اسانس گياه بابونه معني دار بود؛ به طوري که بيشترين وزن اسانس در تاريخ کاشت اول و با مصرف 75 کيلوگرم درهکتار نيتروژن خالص و بالاترين درصد اسانس مربوط به تاريخ کاشت سوم و ميزان 75 کيلوگرم نيتروژن خالص درهکتار به دست آمدند. بنابراين با توجه به نتايج تحقيق حاضر چنين به نظر مي رسد که کشت بابونه در اواسط اسفند ماه و مصرف 75 کيلوگرم نيتروژن خالص در هکتار در شرايط آب و هوايي اصفهان مناسب مي باشد. انتظار مي رود که بيشترين ميزان عملکرد گياه بابونه در شرايط اصفهان با کاشت گياه در نيمه اسفند ماه و کاربرد سطوح کود ازت کمتر از 75 کيلوگرم در هکتار حاصل شود.
کلمات کليدي: بابونه آلماني، اسانس، تاريخ کاشت، کود نيتروژن، عملکرد

مقدمه

کاربرد داروهاي شيميايي در درمان، باعث ايجاد مشکل پيچيده اي به نام اثرات جانبي داروها گرديده است؛ به طوري که در بعضي موارد آثار سوء و عوارض جانبي برخي از اين دروها منجر به محدوديت مصرف در آنها شده است و يا اينکه به طورکلي از بازار مصرف دارويي خارج گردند. همچنين به دليل اينکه گياهان داروئي سازگاري بيشتري با طبيعت دارند بار ديگر توجه و عنايت خاصي به امر گياه درماني مبذول گشته و کاربرد گياهان داروئي که با روي کار آمدن داروهاي شيميايي محدود شده بود مجدداً به دلايل متعددي رونق يافته و متداول شده است.
توجه خاصي که اخيراً به گياهان داروئي و داروهاي گياهي معطوف گرديده، همچنين مصرف رو به افزايش گياهان داروئي در درمان، تنوع شرايط آب و هوايي کشورمان که امکان پرورش گونه هاي مختلف و متنوع بسياري از اين گياهان را فراهم نموده است، تخريبي که در اثر بهره برداري بي رويه از گياهان خودرو در فلات کشور ايجاد مي نمايد، لزوم کشت وبهره برداري علمي از گياهان داروئي استاندارد را بيش از پيش روشن مي نمايد (12).
بابونه آلماني يکي از قديمي ترين و يکي از 9 گياه داروئي مهم شناخته شده در دنيا مي باشد. در درمان بسياري از بيماريها، صنايع غذايي و صنايع آرايشي و بهداشتي کاربرد دارد (1، 4، 16).
منشاء اصلي اين گياه مديترانه مي باشد. اما با توجه به ارزش و اهميت دارويي و اقتصادي گياه مذکور منجر شده تا کشت و پرورش آن در سراسر جهان گسترش يابد. در ايران نيز برخي از گونه هاي بابونه در مناطق شمالي، مرکزي و غربي گسترش دارند (6، 7). عملکرد کمي و کيفي گياهان زراعي، تحت تاثير عوامل مختلفي نظير ژنوتيپ، شرايط خاکي، عوامل آب و هوايي و مديريتي شامل تراکم و آرايش کاشت، آبياري، کود دهي، تاريخ کاشت و غيره قرار مي گيرد (21).
مديريت مناسب تاريخ کاشت که وابسته به شرايط آب و هوايي به ويژه درجه حرارت هوا و خاک هر منطقه متغير مي باشد بر روي عمکرد کمي و کيفي گياهان زراعي و به طور موردي درگياهان دارويي موثر مي باشد. تاريخ مناسب کاشت زماني است که گياه فرصت کافي براي رشد سبزينه اي و رويشي تا قبل از به گل رفتن داشته باشد. عدم کفايت رشد رويشي منجر به کاهش ذخيره غذايي، تعداد گلها، کوچکي دانه و افت عملکرد کمي و کيفي مي گردد. از سوي ديگر رشد رويشي طولاني نيز موجب اتلاف رطوبت خاک و رقابت اندام هاي رويشي و زايشي براي دريافت مواد غذايي مي گردد (5).
در مطالعه اي که توسط سالامون در سال 1992 که در خصوص اثر تاريخ کاشت بر عملکرد گل بابونه و درصد اسانس بابونه در نپال انجام شد بيشترين ميزان عملکرد گل و اسانس مربوط به 15 اسفند ماه و با عملکرد 191 کيلوگرم در هکتار گل و 03/1 درصد اسانس بود. نتايج آزمايش نشان مي دهد که تاخير در کاشت موجب کاهش تعداد روز از کاشت تا جوانه زني، ظهور جوانه گل، غنچه دهي، گلدهي، درصد اسانس و عملکرد گل مي شود. در واقع تاخير در کاشت و برخورد مرحله گلدهي با درجه حرارتهاي بالاتر از 23 درجه سانتي گراد منجر به عدم باروري گلچه و در نتيجه کاهش عملکرد گل مي شود (24).
يکي ديگر از عوامل موثر بر عملکرد کمي و کيفي گياهان زراعي حاصلخيزي خاک و مديريت مصرف کودهاي شيميايي مي باشد که تا کنون نتايج تحقيقات مختلف در خصوص اثر مثبت کودهاي شيميايي بر عملکرد کمي گياهان زراعي تاکيد کننده مطلب فوق است.
نتايج آزمايشات لچامو (21) نشان داده است که با افزايش سطوح مختلف کود نيتروژن خصوصياتي نظير ارتفاع گياه، عملکرد ساقه، تعداد پنجه هاي بارور، شاخه هاي فرعي اوليه و تعداد سرگلها در گياه بابونه به طور معني داري افزايش مي يابند. نتايج مشابهي نيز توسط کريش و فرانز 1974 و ميواد و همکاران 1984 در خصوص اثر مثبت کاربرد نيتروژن، پتاسيم و بعضي تنظيم کننده هاي رشدي بر عملکرد گل بابونه گزارش شد (23).
لچامو طي بررسي هاي خود به اين نتيجه رسيد که با تغيير سطوح کودي نيتروژن هيچ گونه تغييري در ترکيبات ماده موثره حاصل نمي شود، ولي افزايش سطوح کودي منجربه افزايش عملکرد گل، درصد و مقدار ماده موثره مي گردد. تحقيقات فرانس (8، 10) نشان داده که اثر کود روي ميزان اسانس گلهاي بابونه کم است افزايش توام نيتروژن و فسفر مقدار بيشتري اسانس ايجاد کرد در حاليکه افزايش پتاسيم منجر به کاهش اسانس شد.
لچامو طي آزمايشاتي اثر سطوح مختلف کود ازت روي ژنوتيپ هاي بابونه را مورد بررسي قرار داد و بيان نموده است که کاربرد نيتروژن در طي مراحل مختلف رشدي اثر مثبتي را روي عملکرد ژنوتيپ هاي بابونه و طعم و عطر ماده موثره آنها داشته اما واکنش هاي وابسته ژنوتيپ ها متفاوت بوده است (21).
هدف از انجام اين تحقيق بررسي اثر تاريخ هاي کاشت بر خصوصيات کمي و کيفي گياه داروئي بابونه آلماني، ارزيابي تاثير مقادير مختلف کود نيتروژن بر صفات مورد بررسي گياه مذکور و مطالعه اثرات متقابل بين تيمارهاي آزمايش بر صفات مختلف کمي و کيفي گياه بابونه آلماني بود.

مواد و روش ها

تحقيق حاضر در سال زراعي 84-83 در مزرعه تحقيقاتي دانشگاه آزاد اسلامي واحدخوراسگان در 7 کيلومتري جاده نائين واقع در شرق اصفهان و در بخش خاتون آباد اجرا گرديد. آزمايش به صورت فاکتوريل در قالب طرح پايه بلوک هاي کامل تصادفي در 3 تکرار به مرحله اجرا درآمد. عوامل مورد بررسي در اين پژوهش سطوح مختلف کود نيتروژن شامل 75، 150 و 225 کيلوگرم نيتروژن خالص در هکتار به صورت اوره (46 درصد نيتروژن خالص) و سه تاريخ کشت شامل 15 اسفند، اول فروردين و 15 فروردين بودند.
طول هر کرت اصلي 5 متر و عرض آن 3 متر بود. در بين هردو کرت اصلي در طول زمين آزمايش جوي هاي آبياري تعبيه شد. در عرض بين کرت هاي اصلي پشته هايي به عرض 2 متر به منظور جلوگيري از تداخل کرتها ايجاد گرديد. ابتدا و انتهاي هر کرت طول 5% متر به عنوان حذف اثرات حاشيه درنظر گرفته شد. بذور به صورت متراکم و حدود 1 برابر مورد نياز روي رديف هاي کاشت و داخل شيارهاي بسيار کم عمقي که تعبيه شده بود به روش دستي پاشيده و روي آن با ضخامت بسيار اندکي از ماسه پوشانيده شد.
کوددهي پس از انجام مرحله جوانه زني و سه برگي در هر تاريخ کاشت انجام شد. آبياري دوم به فاصله 6 روز بعد از آبياري اول انجام گرديد سپس سه هفته پس از کاشت اقدام به وجين دستي نوبت اول شد (مرحله 6 تا 10 برگي). در ادامه سه هفته پس از وجين اول، اقدام به وجين دستي نوبت دوم به همراه تنک کردن و تنظيم فواصل بوته ها در روي رديف و بين رديف ها شد (معادل با مرحله ساقه دهي) آبياري با دور 7 روز يک بار انجام گرديد و از اواسط خرداد به دليل گرمي هوا دور آبياري بر اساس 6 روز يکبار انجام شد.
در مدت کاشت و داشت بابونه هيچگونه آفت يا بيماري در مزرعه مشاهده نشد. نمونه برداري در هر چين در 50 درصد باز شدن گلهاي لوله اي انجام گرفت. برداشت با دست توسط سرچين گلها تا ارتفاع 5 سانتي متر از بالاي ساقه ها صورت گرفت.
به منظور اندازه گيري صفات مورد بررسي در مرحله گلدهي پس از چين سوم، 5 بوته متوالي با رعايت حاشيه از بخش مياني و از سطح خاک برداشت و به آزمايشگاه انتقال داده شد.
بعد از شمارش، توزين و جداسازي گل ها به منظور تعيين وزن خشک آنها در داخل آون تهويه دار به مدت 48 ساعت در دماي 30 درجه سانتي گراد خشک نيز شد. تعداد ساقه فرعي، ارتفاع ساقه، تعداد روز تا غنچه دهي، تعداد روز تا 50 درصد گلدهي، تعداد روز تا 100 درصد گلدهي، قطر ساقه، تعداد ساقه، تعداد پنجه، درصد اسانس و وزن اسانس از ساير صفات مورد ارزيابي در تحقيق حاضربودند.
اسانس گيري در آزمايشگاه مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي اصفهان و با استفاده از روش تقطير با آب انجام گرفت. در اين مرحله ابتدا مقدار 25 گرم از گل هاي بابونه (عاري از ساقه، شاخ و برگ) خرد گرديد سپس ميزان 600 ميلي ليتر آب و حدود 10 گرم کلريد سديم براي بالا بردن نقطه جوش آب و خروج کامل اسانس بالن 1000 ميلي ليتري اضافه گرديد.
ابتدا دماي دستگاه در درجه حرارت 100 سانتي گراد تنظيم گرديد و پس ازجوش آمدن محلول در درجه حرارت 70 درجه سانتي گراد ثابت نگه داشته شود براي جدا کردن اسانس ابتدا آب و نمک را تا حد فاصل خط اسانس توسط شير سه طرفه خارج نموده و دي اتيل اتر به بخش مايع باقيمانده اضافه شد. دي اتيل اتر از حلال هاي اسانس بابونه بوده و بدين ترتيب فاز اسانس به راحتي از فاز آب و نمک باقي مانده جدا گرديد.
محلول حاصله (دي اتيل اتر و اسانس) در ظرف هاي شيشه اي کوچک ريخته و در بين ماري و دماي 45 درجه سانتي گراد دي اتيل اتر موجود تبخير داده شد.
براي تجزيه واريانس ومقايسه ميانگين صفات مورد ارزيابي به روش چند دامنه اي از نرم افزارهاي آماري SAS و MSTATC استفاده شد. همچنين به منظور رسم نمودارها از برنامه رايانه اي Excel استفاده شد.

نتايج و بحث

1- تعداد گل

اثر تاريخ کاشت بر تعداد گل هاي بابونه در سطح احتمال 01/0 معني دار بود (جدول 1).
با انجام مقايسه ميانگين صفات مذکور مشخص شد که تاريخ کاشت 15 اسفند ماه از نظر تعداد گلهاي چيده شده بابونه داراي تفاوت معني داري با ساير تاريخ کاشت ها داشت (جدول 3). اثر کود ازت بر روي تعداد گل معني دار نبود. با توجه به جدول 5 تاريخ کاشت 15 اسفند ماه و سطح کود 225 کيلوگرم نيتروژن خالص درهکتار بيشترين ميزان تعداد گلهاي چيده شده بابونه (1499) را توليد نموده است. در حالي که کمترين تعداد گل بابونه مربوط به تيمار 225 کيلوگرم نيتروژن خالص در هکتار و تاريخ کاشت اول فروردين به تعداد 851 عدد گل بوده است (جدول 5).

2- وزن تر گل

اثر تاريخ هاي کاشت در سطح احتمال 1% بر وزن تر گل هاي بابونه معني دار بود. (جدول 1) در حالي که نتايج مقايسه ميانگين صفت وزن ترگل بين تاريخ هاي کاشت نشان مي دهد که بين تاريخ هاي مختلف کاشت از نظر صفت فوق اختلاف معني داري وجود ندارد (جدول 3).
نتايج تجربه واريانس آزمايش نشان مي دهد که اثر سطوح مختلف کود نيتروژن برصفت وزن تر گل بابونه معني دار نبوده است (جداول 1، 3).

3- وزن خشک گل

اثر تاريخ هاي کاشت به طور معني داري در سطح احتمال 01/0 بر ميزان وزن خشک گلهاي بابونه معني دار بود (جدول 1).
در بررسي اثر متقابل تاريخ کاشت و کود ازته وزن خشک مشاهده مي شود که بيشترين ميزان وزن خشک گل (7/38 گرم) مربوط به تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه و تيمار 225 کيلوگرم نيتروژن خالص در هکتار بود و کمترين ميزان آن (8/14 گرم) مربوط به تاريخ کاشت نيمه فروردين در سطح کودي 75 کيلوگرم نيتروژن خالص در هکتار بود (جدول 5)
احتمالاً به دليل خشکي و گرمي هوا و نبودن شرايط مناسب توليد گل و بالطبع وزن خشک گلها نسبت به برداشت هاي بعدي کاهش مي يابد (6).
نتايج تحقيقات فرانز و کريش (15) و ميواد و همکاران (23) نشان مي دهد که با افزايش کود نيتروژن تا سطح 150 کيلوگرم در هکتار، بر تعداد گل ها اضافه مي گردد. درحالي که لچامو (22) خاطر نشان مي کند که ميزان کوددهي بايد متناسب با ژنوتيپ گياهي باشد. وي بيان نموده است که بعضي گونه ها که مقاومت به ورس دارند استفاده از مقادير کودي بالاتر معني دار مي باشد. ولي در بعضي از ژنوتيپ ها افزايش سطوح کاربرد کود ازت با تفاوت هاي چشمگير تعداد گل همراه نخواهد بود.
به طور کلي در اين آزمايش مشاهده مي شود که از سطح 75 کيلوگرم در هکتار به بالا مصرف کود ازت بر روي بابونه بهاره در تعداد گل و متعاقباً وزن خشک و تر معني دار نبود. و يک روند تقريباً کاهشي در تعداد گل، وزن تر و وزن خشک از تاريخ کاشت دوم به بعد ديده مي شود.
سينک و همکاران در مطالعات خود بيان داشتند که حداکثر ماده خشک در برداشت اول بابونه بدست مي آيد و در چين هاي بعدي مقدار ماده خشک کمتري برداشت مي گردد. وي مدت زمان لازم براي تجمع ماده خشک را در برداشت اول و برداشتهاي بعدي علت اين امر دانسته يعني مدت زمان تجمع ماده خشک در برداشت اول و تاريخ هاي کاشت زودتر، خيلي بيشتر از برداشت هاي بعدي مي باشند (26).
تاريخ کاشت اول با توجه به مدت زمان زيادي که در اختيار دارد ماده خشک بيشتري را توليد نموده است. يوري و همکاران (19) و شيباني وزيري (10) در گزارشات خود مقدار لازم کوددهي را 60 کيلوگرم بر هکتار نيتروژن خالص بيان نموده اند. فرناندز (15) در مطالعات خود در کوبا گزارش کرده که 80 کيلوگرم درهکتار نيتروژن خالص براي بابونه پائيزه مناسب است.
در تاريخ کاشت دوم و سوم وجود هواي گرمتر و بروز خشکي باعث گرديد که تعداد و اندازه گلها کاهش يابد و در نتيجه وزن خشک گل کمتري توليد شود. حداکثر عملکرد وزن خشک تر و تعداد گل را مي توان در تاريخ کاشت اول به طور اعم مشاهده کرد.

4- خصوصيات فيزيولوژيکي

اثر تاريخ هاي مختلف کاشت در سطح احتمال 01/0 بر غنچه دهي معني دار بود (جدول 2). نتايج مقايسه ميانگين صفت تعداد روز تا غنچه دهي نشان مي دهد که تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه به ميزان 59 روز تعداد روز تا غنچه دهي را در مقايسه با دو تاريخ کاشت ديگر افزايش داده است (جدول 4). اثر کود نيتروژن بر غنچه دهي در اين آزمايش معني دار نبود. مقايسه ميانگين اثرات متقابل کود نيتروژن و تاريخ کاشت نشان داد که تعداد روز تا غنچه دهي در تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه با هر سه سطح 75، 150، 225 کيلوگرم در هکتار کود نيتروژن نسبت به ساير تاريخ هاي کاشت طولاني تر بود (جدول 5).
فاصله زماني سبز شدن تا ظهور گل آذين در تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه به دليل همزماني اين دوره با دماهاي پائين ابتداي فصل، نسبت به تاريخهاي کاشت بعدي حدود 7 تا 14 روز طولاني تر بوده و در رابطه با اثر سطوح مختلف کود نيتروژن تقريباً اثرات بر روي صفت مذکور يکسان بود.
اثر تاريخ کاشت بر روز تا 50% گلدهي تفاوت آماري معني داري در سطح احتمال 1% از خود نشان داد و اثر کود نيتروژن خالص در سطح احتمال 5% بر روز تا 50% گلدهي بابونه اثر معني داري نشان داد.
نتايج مقايسه ميانگين صفت روز تا 50 درصد گلدهي نشان مي دهد که تاريخ کاشت نيمه اسفند با ميزان 6/70 روز تا 50% گلدهي تفاوت معني داري با دو تاريخ کاشت ديگر و به ميزان 63 روز داشتند. بيشترين روز تا 50% گلدهي مربوط به تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه و سطح کودي 75 کيلوگرم در هکتار ازت و به ميزان 6/71 روز بوده است.
روز تا 100% گلدهي در تاريخ هاي مختلف کاشت در سطح آماري 01/0 تفاوت معني داري نشان داد. مقايسه ميانگين صفت نيز نشان داد که تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه به ميزان 81 روز تفاوت آماري معني داري با دو تاريخ کاشت اول و نيمه فروردين ماه به ميزان 73 روز داشتند. اين مطلب نشان دهنده موقعيت استقرار در زمين توسط گياه و شرايط آب و هوائي در کشت نيمه اسفند ماه مي باشد(جدول 4).
مشابه بودن طول دوره گلدهي در دو تاريخ کاشت دوم بدليل اين بود که تفاوت هاي دومين و سومين تاريخ کاشت اول و پانزدهم فروردين ماه در حدي نبود که بتواند فاصله زماني کاشت تا گلدهي را تغيير دهد.
در جدول (6) اثر متقابل کود ازت و تاريخ کاشت بر 100% گلدهي نشان داد که در تاريخ کاشت اول با سطوح کودي 75 و 225 کيلوگرم بر هکتار کود ازت به ميزان 6/82 و 3/81 تفاوت آماري معني داري با دو تاريخ کاشت ديگر و سطوح کودي ديگر دارد.

ارتفاع ساقه

اثر تاريخ هاي مختلف کاشت بر ارتفاع ساقه نيز در سطح احتمال 1% داراي تفاوت آماري بودند (جدول 2).
در مقايسه ميانگين ارتفاع ساقه دو تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه و نيمه فروردين ماه بيشترين ارتفاع به ميزان 8/46 و 1/58 سانتي متر و داراي تفاوت آماري معني داري با تاريخ کاشت نيمه فروردين به ميزان 9/44 سانتي متر بودند.
تاريخ کاشت از طريق تغيير در شرايط محيطي بخصوص دما، طول روز و رطوبت قابل دسترس خاک در طول فصل رشد تاثير زيادي بر ارتفاع نيز مي گذارد و به طور معمول به موازات تاخير در کاشت ارتفاع گياه کاهش مي يابد.(18)
در جدول 6 اثر متقابل سطوح کود ازت و تاريخ هاي کاشت بر روي ارتفاع ساقه مشاهده مي شود که بيشترين ميزان ارتفاع مربوط به تاريخ کاشت نيمه اسفند و اول فروردين و سطوح بيشتر از 75 کيلوگرم در هکتار بودند. کمترين ميزان مربوط به تاريخ کاشت 15 فروردين و سطوح کود ازت 75 و 150 کيلوگرم در هکتار بودند.
اصولاً علت افزايش ارتفاع در اثر کاربرد کود ازته را اثر تشديد کنندگي نيتروژن در رشد رويشي، تقسيمات سلولي در اندام هاي گياه بخصوص ساقه نسبت داد و اشاره کرد دراثر مصرف نيتروژن وزن برگ و ساقه افزايش يافت به دنبال اين امر انتظار مي رود مواد فتوسنتزي بيشتري توسط گياه توليد شود. که اين مواد شرايط مناسب را براي طويل شدن ساقه بايد فراهم کند (3).
اثر کود ازته نيز با توجه به روند افزايشي طول ساقه معني دار نبود. بروجردي (3) در مطالعه روي بابونه پائيزه نشان داد که با افزايش ميزان ازت از سطح 0 تا 150 کيلوگرم در هکتار بر ارتفاع ساقه افزوده گرديده است. بيشترين و کمترين ميزان ارتفاع ساقه مربوط به سطوح 150 و صفر کيلوگرم در هکتار ازت خالص و به ترتيب برابر 1/52 و 3/38 سانتي متر بود. و بين سطوح کود ازته از نظير آماري تفاوت معني دار وجود داشت.
نتايج بدست آمده از اين تحقيق فوق نشان داده است که با مصرف مقادير کمتر از 75 کيلوگرم در هکتار ازت، مقدار کافي از اين عنصر جهت حصول حداکثر ارتفاع در اختيار بابونه بهاره قرار مي دهد و کاربرد مقاومت بالاتر ازت تاثيري بر ارتفاع گياه نداشته است.
بعبارت ديگر محدوديت در پتانسيل ژنتيکي گياه مانع از افزايش بيشتر ارتفاع گياه در مقادير فوق از کود ازته شده است. اثر متقابل تاريخ کاشت و ازت نيز بر ارتفاع ساقه معني دار نبود.

تعداد ساقه

به طور کلي اثر تاريخ هاي مختلف کاشت و سطوح کود ازته و اثر متقابل آنها بر تعداد ساقه در گياه بابونه بهاره معني دار نشد.

قطرساقه

تاريخ هاي مختلف کاشت در سطح احتمال آماري 01/0 بروي قطر ساقه، تفاوت آماري معني داري نشان داد اما کود ازته و اثر متقابل کود ازته با تاريخ کاشت فاقد تفاوت آماري معني داري بودند.

تعداد پنجه

تاريخ کاشت از نظر آماري اثر معني داري بر تعداد پنجه در بوته نداشت، با اين حال با تاخير در تاريخ کاشت تعداد پنجه در بوته کمي کاهش يافت (جدول 2) .
اثر سطوح مختلف کود ازته برروي تعداد پنجه معني دار نبود. بروجردي (3) و همچنين فراتر و کريش (15) بر بابونه سطوح کود ازته رامعني دار اعلام کرده بودند.
با توجه به معني دار نبودن مي توان چنين بررسي نمود که افزايش تعداد پنجه همسو با افزايش سطوح کود ازت در ژنوتيپ هاي متفاوت داراي اختلافات زيادي مي باشد. ولي با توجه به يکسان بودن رقم درمطالعه حاضر به نظر مي رسد که عوامل محيطي باعث اين تغييرات شده است.
لچامو (22) يادداشت هايي از وضعيت پنجه زني ارائه داده است که شاخه زايي و پنجه زني را بعد از چين اول گزارش کرده است.

تعداد ساقه هاي فرعي

اثر سطوح مختلف کود ازت بر تعداد ساقه هاي فرعي در سطح احتمال 5 درصد معني دار بود (جدول 2). مقايسه ميانگين سطوح مختلف ازت نشان داد که کمترين و بيشترين تعداد شاخه هاي فرعي متعلق به سطح کودي 75 و 225 کيلوگرم در هکتار ازت و به ترتيب برابر 67/65 و 66/83 بود ولي فاقد تفاوت آماري معني داري بودند. با توجه به نتايج به دست آمده اين طور استنباط مي شود که با افزايش کود ازت بر رشد رويشي گياه افزوده شده که باعث افزايش شاخه زائي و تعداد شاخه هاي فرعي مي گردد. لچامو (9، 25) دانشمندان ديگر از جمله فراتر و کرينش (6) نيز نتايج مشابهي بدست آوردند. در نتايج حاصله سطح کود 150 کيلوگرم درهکتار شاهد يک کاهش در تعداد شاخه هاي فرعي بوديم که علت آن دقيقا معلوم نيست ولي به نظر مي رسد عوامل ديگري از جمله عوامل محيطي در اين مورد دخالت داشته اند.

درصد اسانس و وزن اسانس

اثر تاريخه اي کاشت در سطح احتمال 5 درصد بر ميزان اسانس در گياه بابونه داراي تفاوت آماري معني داري بود. اثر متقابل کود ازت نيز با تاريخ کاشت در سطح احتمال آماري 1% داراي تفاوت آماري معني داري با ميزان اسانس داشت (جدول 2).
با ديرتر شدن کاشت بهاره بابونه ميزان ماده موثره در بابونه افزايش يافته است به نظر مي رسد که علت اين امر به خاطر تنش هاي محيطي باشد. زيرا اسانسها تحت تاثير تنش افزايش مي يابند.
اثر کود ازت بر روي ميزان اسانس از لحاظ آماري معني دار نبود. يوري (19) و شيباني وزيري (10) طبق آزمايشات خود به اين نتيجه رسيدند که ميزان کود 60 کيلوگرم در هکتار ازت بهترين و بيشترين ميزان اسانس در کامازولن را باعث مي شود. با توجه به آزمايش انجام گرفته مي توان گفت که افزايش ميزان ازت از 60 کيلوگرم در هکتار به بالا موجب تغييرات چشمگير در ميزان اسانس نگرديده است. مطالعه انجام شده با نتايج حاصل از جمشيدي (4) بروجردي (3) و ديگر محققين (14، 20، 24) همخواني دارد. ولي زالکسي ريزارد (4) بيان نمود که کود دهي بطور کلي هيچ اثري روي ميزان کل اسانس يا مقدار کامازولن ندارد.
در جدول 6 اثر متقابل سطوح کود ازت و تاريخ هاي کاشت بر ميزان اسانس گلهاي بابونه بهاره بيشترين ميزان را در تاريخ کاشت 15 فروردين ماه و سطح کودي150 کيلوگرم در هکتار ازت داشت.
اميد بيگي (2) نشان داده است که زمان کاشت نقش عمده اي در مقدار اسانس و کامازولن گلهاي بابونه دارد، بطوريکه گياهان کشت شده درفصل بهار نسبت به گياهان بابونه کشت شده در پائيز درصد بيشتري اساسن و کامازولن داشته اند.
مدني (11) در تحقيقات خود ميانگين درصد اسانس را در کل تيمارها 58/0 درصد اعلام کرده و بيشترين ميزان اسانس را در تيماري که سطح کود ازت خالص آن 135 کيلوگرم درهکتاربوده اعلام کرده است. معقول (13) بيان کرد که مقدار 60 کيلوگرم در هکتار ازت بيشترين ميزان اسانس تام را توليد کرده و با افزايش ازت به ميزان 120 کيلوگرم در هکتار ميزان اسانس کاهش يافته است. اثر متقابل تاريخ کاشت و کود ازته نيز بر وزن ا سانس در سطح احتمال 1% معني دار است (جدول 2).
مقايسه ميانگين اثر متقابل تاريخ کاشت وکود بر روي وزن اسانس نشان داد که بيشترين ميزان اسانس در ترايخ کاشت 15 اسفند و سطح کود ازت 75 و 225 کيلوگرم در هکتار مشاهده مي شود. در حالي که کمترين ميزان را تاريخ کاشت اوليه فروردين ماه و سطح کود ازت 75 کيلوگرم در هکتار به ميزان 02/0 ميلي گرم به خود اختصاص داد (جدول6). وزن اسانس باهيچکدام از صفات ديگر داراي همبستگي معني داري نبود.
با توجه به نتايج حاصله مي توان بيان نمود که درتاريخ کاشت اول تجمع مواد آلي بيشتر از تاريخ هاي کاشت بعدي در گلها بوده و مدت زمان بيشتري براي تجمع مواد آلي در اختيار گياه قرار مي گيرد. به نظر مي رسد عوامل محيطي در برداشت هاي مربوط به تاريخ هاي کاشت دوم و سوم باعث اين اختلافات شده است.

نتيجه گيري

بيشترين عملکرد وزن خشک گل، تعداد گل از تاريخ کاشت اول حاصل شد مي توان اين طور بيان نمود که تاريخ کاشت اول با توجه به مدت زمان زيادي که دراختيار دارد ماده خشک بيشترين را توليد مي نمايد، در نتيجه تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه توصيه مي گردد.
از طرفي در مطالعه انجام شده بيشترين مقدار ماده موثره در سطح کودي 75 کيلوگرم در هکتار ازت و تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه به دست آمد. مي توان بيان نمود که سطح کودي 75 کيلوگرم در هکتار ازت از طريق تعداد گل بيشتر و افزايش وزن خشک گل باعث بيشتر شدن اسانس موجود در بابونه مي شود. از طرفي در تاريخ کاشت نيمه اسفند ماه، طولاني بودن دوره رشد رويشي عامل افزايش ميزان اسانس در گياه مي باشد.

منابع:

1- اميد بيگي ر. 1374. رهيافت ها توليد و فرآوري گياهان داروئي. جلد اول، انتشارات فکر روز.
2- اميد بيگي ر. 1376. بررسي تيپ هاي شيميايي بابونه هاي ايران و مقايسه آن با نوع اصلاح شده، مجله علوم کشاورزي مدرس، شماره اول. صفحات 45 تا 53.
3- بروجردي ن. 1381. اثر ميزان کود ازت و فاصله رديف کاشت بر ميزان محصول و ماده موثره گياه بابونه. پايان نامه کارشناسي ارشد، دانشگاه صنعتي اصفهان.
4- جمشيدي خ. 1379. بررسي تاثير فاصله خطوط کاشت و تراکم بوته بر جنبه هاي کمي گياهان داروئي بابونه. مجله علوم کشاورزي ايران، جلد 31، شماره 1، صفحات 209-203.
5- خواجه پور م.ر. 1379. زراعت عمومي. انتشارات جهاد دانشگاهي دانشگاه صنعتي اصفهان.
6- درزي م. 1381. مسائل زراعي و اکولوژيکي درگياه داروئي بابونه و رازيانه. مجله زيتون، شماره 152، خرداد و تير، صفحات 49-43.
7- دهکردي ن.ق.، و ا.م. طالب. 1380. استخراج، شناسائي و تعيين مقدار ترکيبات موجود در گياهان داروئي شاخص، چاپ اول، انتشارات چوگان.
8- سرمدنيا ع.ح. و ع. کوچکي. 1377. فيزيولوژي گياهان زراعي (ترجمه)، انتشارات جهاد دانشگاهي، مشهد.
9- شکوئي نژاد ا. 1363. گلستان شفا، انتشارات عطائي، تهران.
10- شيباني وزيري م. 1376. بررسي تاثير کودهاي ازت، فسفر و پتاسيم روي ميزان اسانس تام و کامازولن گلهاي بابونه دانشگاه علوم پزشکي اصفهان.
11- مدني ح. 1385. اثر کود ازته و کود فسفره بر ميزان عملکرد و اسانس بابونه. چکيده مقالات همايش گياهان داروئي، دانشگاه آزاد اسلامي شهرکرد.
12- مظاهري د. 1373. زراعت مخلوط. دانشگاه تهران.
13. معقول م. 1375. تعيين نياز غذائي بابونه در استان اصفهان. سازمان تحقيقات کشاورزي استان اصفهان.

پي نوشت :

*مدرس دانشگاه آزادا سلامي واحد اردستان
**استاديار دانشکده کشاورزي دانشگاه آزاد اسلامي واحد خوراسگان
***استاديار دانشگاه آزاد اسلامي واحد اراک
****عضو هيات علمي مرکز تحقيقات کشاورزي و منابع طبيعي اصفهان

منبع:نشريه پژوهش در علوم کشاورزي جلد4شماره1
/س